سلامت نیوز: گسترش بیابان به عنوان یکی از معضل های جدی کشورهای کویری نیازمند توجه به بسترهای شکل گیری و همچنین به کارگیری راهکارهای مناسب برای مهار آن است.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از ایرنا، «حسن احمدی» استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران و نماینده قاره آسیا و ایران در کمیته علم و تکنولوژی بیابان زدایی «سازمان ملل متحد»(UNCCD) سد سازی و حفر بی رویه چاه را از مهم ترین دلایل شکل گیری و گسترش بیابان دانست.
ایران به دلیل قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی و داشتن 34 میلیون هکتار بیابان با تهدیدی جدی مواجه است؛ خطری که در گزارش اداره ملی هوانوردی و فضایی(ناسا) از اوضاع گرمایشی و خشکسالی جهان به چشم می خورد. بر پایه این گزارش در سه یا چهار دهه آینده بخش قابل توجهی از ایران به بیابان تبدیل می شود.
بیابان به سرزمینی گفته می شود که برپایه اصطلاح های زمین شناسی از منابع آب و پوشش گیاهی محدودی بهره می برد. شواهد حاکی از آن است که هر ساله وزش باد حجم وسیعی از شنزار بیابان ها را به طرف مناطق مسکونی و سرسبز روانه می کند. بشر برای رویارویی با این عامل مخرب، دست به اقدام پیش دستانه زده و با تصرف بیابان ها و آباد کردن آن به دنبال رویارویی با فرایند بیابان زایی است.
عوامل مختلفی در گسترش پدیده بیابان زایی نقش دارند اما در این میان نقش عوامل انسانی در تخریب منابع طبیعی از هر عامل دیگر پر رنگ تر محسوب می شود. بشر با اقدام هایی نظیر چرای بیش از اندازه دام، قطع بوته ها، آبیاری غیر اصولی گیاهان، تبدیل مراتع به زمین های کاشت دیم و رعایت نکردن روش صحیح شخم زدن زمین باعث گسترش بیابان ها شده است.
زندگی انسان با پایداری محیط اطراف پیوندی ناگسستنی دارد و به تبع آن با نبود طبیعت مفید، زندگی انسان به خطر خواهد افتاد. افزایش مناطق بیابانی زیان های جبران ناپذیری را برای کشورها به بار می آورد. به عنوان نمونه بر اثر گسترش زمین های بایر، خاک این زمین ها با گذشت زمان سخت و رشد گیاه در آن متوقف می شود؛ فرایندی که بسترهای لازم را برای تغییر آب و هوای این اقلیم فراهم می کند. به دنبال تغییرهای اقلیمی، بارندگی کاهش می یابد و آب های زیر زمینی به کمترین میزان می رسد.
تغییر اقلیم، کاهش محصول زراعی و فقر عمومی را در پی دارد. نبود فرصت های مناسب شغلی برای ساکنان منطقه های بیابانی، نابودی زمین های کشاورزی و منابع ارزشمند اقتصادی، از دست رفتن زمینه مناسب در عرصه های طبیعی برای اجرای دیگر فعالیت های عمرانی و اقتصادی و در نهایت مهاجرت را می توان از جمله دیگر پیامدهای گسترش بیابان ها برشمرد.
این پدیده مهم و رو به افزایش در کنار دو عامل کاهش آب شیرین و تغییر تدریجی اقلیم، به عنوان مهم ترین دغدغه های سده موجب شد تا سازمان ملل متحد، کمیته ای متشکل از دولت ها را به منظور تدوین کنوانسیون بین المللی مقابله با بیابان زایی تاسیس کند. پس از سه سال برگزاری جلسه های پی در پی سرانجام در 17 ژوئن 1994(27 خرداد 1373 هجری خورشیدی) کنوانسیون بین المللی مقابله با بیابان زایی (UNCCD) به منظور جذب مشارکت جهانی در جهت معکوس کردن فرایند بیابان زایی، تصویب قوانین الزام آور و توافق های بین المللی، تشویق دولت ها و مردم در راستای کاهش اثرهای خشکسالی، ریشه کن کردن فقر و سرانجام فعالیت های توسعه ای سازگار با محیط زیست تشکیل شد. این تاریخ با عنوان روز جهانی بیابان زدایی هر سال کشورها را بر آن می دارد تا گزارش اقدام هایی که در جهت مهار توسعه بیابان انجام داده اند، ارایه دهند.
امسال روز جهانی مبارزه با بیابان زایی با شعار «حفاظت از زمین، ترمیم خاک و تعامل با مردم»(Protect Earth. Restore Land. Engage People) در پکن و به میزبانی اداره جنگلداری دولت چین(SFA) برگزار خواهد شد.
بیابان زدایی اما مقابل پدیده بیابان زایی قرار دارد و می تواند بسترهای اجتماعی و اقتصادی مناسبی نظیر ایجاد اشتغال، پیشگیری از مهاجرت کویرنشینان به شهرها، افزایش تولیدها و درآمد کشاورزی و دامی، افزایش فضای سبز و کنترل توفان های شنی را برای کشور فراهم آورد. با توجه به این که بخش بزرگی از ایران را بیابان ها تشکیل داده اند، بیابان زدایی و گسترش مناطق حاصلخیز می تواند، منافع بسیار زیادی را برای کشور فراهم آورد. بنابراین ضروری است که همه مردم جامعه به صورت یکپارچه با آگاهی از میزان اهمیت این اقدام به بذرپاشی، نهال کاری، حفظ پوشش گیاهی بخش های بیابانی، مشارکت در حفظ و توسعه بیابان زدایی و نیز جلوگیری از کندن بوته های زمین های کویری همت گمارند تا در عرصه های گوناگون تحولی بزرگ در ایران به وجود آید.
ایرنا به مناسبت روز جهانی بیابان زدایی با «حسن احمدی» استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران، عضو پیوسته فرهنگستان علوم جمهوریاسلامی ایران(گروه کشاورزی و منابع طبیعی) و نماینده قاره آسیا و ایران در کمیته علم و تکنولوژی بیابان زدایی «سازمان ملل متحد»(UNCCD) به گفت وگو پرداخت.
-در ادامه متن این گفت وگو آمده است:
با توجه به قرار گرفتن بخش قابل توجهی از ایران در منطقه گرم و خشک، وضعیت اقلیم بیابانی کشور را چگونه ارزیابی می کنید؟
***احمدی: دو سوم مساحت ایران دارای اقلیمی خشک و نیمه خشک است. در اقلیم خشک، بیابان ها سطحی برابر با 40 میلیون هکتار را که شامل بیابان های داخلی و ساحلی است، در بر می گیرد. بیابان های ساحلی کشور به حاشیه خلیج فارس و عمان محدود می شود و بیابان های داخلی تهران، قزوین، کاشان، یزد، کرمان، سیستان و بلوچستان، قم، خراسان شمالی و جنوبی و سمنان را در بر می گیرد. بیابان های داخلی ایران از نظر شرایط اقلیمی و اکوسیستمی تنوع بسیار زیادی دارند. در این مکان ها بسته به شرایط محیطی، بارندگی هایی میان صفر و 220 میلی متر به وقوع می پیوندد. به عنوان نمونه بارندگی در کویر لوت پدیده ای نادر به شمار می رود، در حالی که در اهواز و خوزستان میزان بارش به 220 میلی متر می رسد. بیابان ها با یکدیگر متفاوتند. در 40 میلیون هکتار منطقه بیابانی بیش از 10 نوع بیابان وجود دارد اما با وجود تفاوت های بسیاری که آن ها از نظر اقلیمی و بوم شناسی دارند، همگی در شاخه بیابان دسته بندی می شوند. ضروری است در آینده ای نزدیک انواع بیابان ها را از یکدیگر تفکیک کرد.
بیابان یزد با 50 میلی متر بارندگی، تفاوت های چشمگیری در مقایسه با بیابان شاهرود، که میزان بارندگی بیشتر است، دارد. در بیابان های ایران 24 میلیون هکتار از وسعت زمین به وسیله ماسه های بادی پوشیده شده اند. از این میان 13 میلیون هکتار منطقه «برداشت» است که نیروی باد، خاک آن را پس از تخریب جدا و به مناطق دیگر منتقل می کند. هفت میلیون هکتار منطقه «حمل» و چهار میلیون هکتار منطقه «رسوب گذاری» محسوب می شود که شکل های گوناگون تپه های ماسه ای را شکل می دهد. این تپه ها دارای ارتفاع های متفاوتی هستند. به عنوان نمونه در بیابان لوت ارتفاع این تپه ها به 495 متر می رسد که بلند ترین تپه های ماسه ای خشکی محسوب می شوند.
مهمترین دلایل توسعه بیابان ها را چه می دانید؟
***احمدی: طبق نظر سازمان ملل متحد، تخریب زمین یا بیابان زایی در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب در اثر عوامل اقلیمی و انسانی پدید می آید. این تعریف سازمان ملل است اما به نظر من در ایران و حتی در کشورهای آفریقای شمالی، ضرورت دارد که مناطق مرطوب نیز به این تعریف اضافه شود.
عوامل گسترش بیابان ها را می توان در دو موضوع اصلی اقلیم و تخریب انسانی جست وجو کرد. عامل اقلیمی به صورت خشکسالی هایی که در نتیجه کاهش بارندگی ایجاد می شود به گسترش بیابان می انجامد، این عامل موضوعی کلیدی در گسترش بیابان های ایران به شمار می رود. عامل دوم یا تخریب انسانی، در اثر استفاده بی رویه انسان ها از آب و خاک به وجود می آید. به بیان دیگر انسان ها در جامعه امروز به بزرگترین تهدید برای بیابان زایی تبدیل شده اند. سودجویی های جوامع بشری از منابع محیط زیست، بسترهای گسترش هر چه بیشتر بیابان ها را به وجود آورده است.
پیشروی و توسعه بیابان ها چه خطرهایی را برای بشر به همراه دارد؟
***احمدی: فرایند بیابان زایی موجب می شود، مردم ساکن در منطقه های یاد شده به دلیل نبود شغل و درآمد مناسب به شهرها و استان های بزرگ از جمله تهران مهاجرت کنند. این موضوع را می توان به وضوح در حاشیه تهران و استان البرز مشاهده کرد. از طرف دیگر مهاجرت به شهرهای بزرگ پیامدهای اجتماعی-فرهنگی بسیاری را به همراه دارد. در نتیجه تخریب منابع آب و خاک، تولید محصولات کشاورزی کاهش یافته است و اگر به همین صورت ادامه یابد، در آینده ای نزدیک نیازمند تامین مواد غذایی از خارج از کشور خواهیم بود.
با چه سازوکارهایی می توان از پیشروی بیابان ها جلوگیری کرد؟
***احمدی: یکی از مقوله های پایه ای برای پیشگیری از تخریب سرزمین و کاهش اثرهای بیابان زایی، همکاری وزارتخانه های مسوول است، زیرا فقط با گذاشتن بار این موضوع بر عهده وزارت جهاد سازندگی نمی توان به نتیجه مطلوبی در این زمینه رسید. سازمان های بی شماری برای مهار بیابان زایی به فعالیت مشغولند اما متاسفانه همکاری و همبستگی لازم در این نوع فعالیت ها مشاهده نمی شود. برای این که بتوان در سطح کشور به یک ایده مناسب و مشترک در مهار گسترش بیابان رسید، ضروری است، همه سازمان ها به نسبت وظایف تعیین شده، همکاری مناسب را داشته باشد. در شرایط فعلی علاوه بر زمین های کشاورزی، منابع طبیعی کشور نیز در معرض خطر جدی قرار گرفته اند و مسوولان هنوز نتوانسته اند برنامه راهبردی مناسبی را برای کاهش و از میان بردن عوامل تخریب تدوین کنند. به منظور جلوگیری از تخریب منابع طبیعی و بازپروری این منابع ضرورت دارد، اطلس منابع طبیعی کشور تهیه و تدوین شود تا بتوان به وسیله آن به وضعیت کنونی منابع طبیعی در کشور دسترسی داشت. از این راه می توان از دست اندازهای غیر مجاز در تخریب منابع طبیعی جلوگیری کرد.
از طرف دیگر احداث سد درجهان به امری منسوخ تبدیل شده است اما در کشور ما هنوز هم موضوع سدسازی امری پر رونق به شمار می رود. در کشورهای دیگر به جای سد سازی راهکارهایی نظیر آرام سازی رودخانه ها جایگزین شده است. سدسازی عامل اصلی از میان رفتن فضای سبز پایین دستی به شمار می رود. سدهایی که در مسیر دریاچه ارومیه و زاینده رود ایجاد شد، این دریاچه ها را به نابودی کشاند. تخریب دریاچه ها یک معضل برای گسترش بیابان است. سد کرج نیز برای تامین آب مورد نیاز تهران تاسیس اما به دنبال ایجاد آن بخش عظیمی از باغ های شهریار نابود شد. این منطقه ها اکنون به زمین های بایر تبدیل شده اند.
در ایران که کشوری خشک و بیابانی محسوب می شود، ضروری است نهادی متولی امور آب های کشور وجود داشته باشد. در حال حاضر در زمان خشکسالی دولت به کشاورزان وام خشکسالی اعطا می کند که این امر دارای اشکال است. باید آموزش های لازم به کشاورزان داده شود که بتوانند میزان تولید در واحد سطح را بالا ببرند. این اقدام کشاورزان که با افزایش بارندگی مساحت زمین زیر کشت را بالا می ببرند عملی اشتباه است.
بیش از 170 کشور جهان، در ماه مارس سال 2002 میلادی به کنوانسیون بیابان زدایی سازمان ملل متحد پیوستند تا با این معضل مقابله جدی تری صورت گیرد. این مجموعه از کشورها تا کنون تا چه میزانی توانسته اند در بیابان زدایی و جلوگیری از پیشروی بیابان ها موفق عمل کنند؟
***احمدی: یکی از وظیفه های کنوانسیون مقابله با بیابان زایی ارایه طرح مشترکی است که می بایست با توجه به شرایط اقلیمی و اکولوژی هر کشور به وسیله آن کشور تهیه و به مرحله اجرا در آید. این موضوع به شرایط مالی هر کشور و سرمایه گذاری که در این بخش انجام می شود بستگی دارد. خوشبختانه در ایران کمیته ملی بیابان زدایی فعالیت های شایان توجهی انجام داده و با مشارکت دیگر نهادها توانسته است در بخش تخریب اراضی (تخریب به وسیله باد، توفان ماسه ای و ...) در مناطق بیابانی کشور موفق عمل کند.
مردم در این زمینه چه نقشی بر عهده دارند؟
***احمدی: وظیفه اصلی مردم مشارکت در مهار بیابان زایی و نقش دولت نیز شریک کردن و تشویق نهادهای مردمی برای رسیدگی به معضل گسترش بیابان ها است. مردم باید در کارهای اجرایی منابع طبیعی نقش پررنگی داشته باشند. با مشارکت مردم و همکاری همسوی سمن ها با دولت می توان گشایش قابل توجهی در این زمینه مشاهده کرد.
سازمان های مردم نهاد چه کمکی به افزایش و سرعت بخشی به فرایند بیابان زدایی می کند؟
***احمدی: در زمینه حفظ محیط زیست و همچنین بیابان زدایی سمن هایی در کشور به فعالیت مشغول هستند اما برای این سازمان های مردم نهاد نقشی تاثیر گذار و اجرایی، آنگونه که شایسته است، وجود ندارد. برای احیای منابع طبیعی و بیابان زدایی باید مردم و دولت مشارکت تنگاتنگ در طرح های آبخیزداری، مرتع داری و بیابان زدایی داشته باشند. در این صورت می توان طرح ها را با موفقیت اجرا کرد. در حال حاضر نقش سمن ها در اقدام های اجرایی محیط زیست بسیار کمرنگ است و آنگونه که باید به نظر آن ها توجه نمی شود.
افزایش آگاهی، میزان تحصیلات و برنامه های آموزشی چقدر در کاهش توسعه بیابان ها نقش دارند؟
***احمدی: ترویج نکات آموزشی مهم ترین رکن هر جامعه ای برای رویارویی با بیابان زایی محسوب می شود. یکی از مسایل مهم تخریب در مناطق بیابانی ایران، جایگزین کردن چاه به جای قنات است. این امر خشک شدن قنات ها را به دنبال داشت. به این ترتیب اکنون روند پیوسته و مستمر آب به یک جریان مقطعی تبدیل شده است. در پی کاهش آب قنات ها مردم به منظور دستیابی به منابع آبی بیشتر، به حفر چاه اقدام کردند و پس از مدتی که آب این منابع نیز رو به کاهش گذاشت، برای استفاده هر چه بیشتر از آب های زیر زمینی عمق چاه های احداثی را افزایش دادند یا در اصطلاح «کف شکنی» کردند. در نتیجه این عمل، آب چاه ها شور شد. این آب شور برای تولید محصول های کشاورزی مناسب نبود و آسیبی جدی به صنعت کشاورزی و آب های زیرزمینی وارد کرد.
پیش بینی می شود با ادامه این روند تا 15 سال آینده حتی روستاهایی که در نزدیک چاه ها و قنات ها وجود داشته اند، دیگر نباشند. جایگزین کردن چاه به جای قنات بزرگ ترین لطمه ای است که به تخریب زمین در مناطق بیابانی منجر می شود. به طور قطع در این میان نقش دولت برای آگاهی رسانی درباره راه های درست استفاده از آب های زیر زمینی بسیار موثر است. از طرفی آموزش های لازم در این زمینه برای آگاهی بخشی به نسل نو، می بایست از دبستان آغاز شود و در دیگر مقطع های تحصیلی نیز این روند ادامه یابد تا مردم و جامعه عوامل گسترش بیابان ها و راهکارهای مهار آن را دریابند.
بیابان زدایی چه تاثیری بر اقتصاد کشور دارد؟
***احمدی: اگر مسوولان سازمان های مربوطه بتوانند با همکاری یکدیگر، برنامه ای منظم و یکپارچه برای مهار تخریب زمین یا بیابان زدایی تدوین کنند، دست کم می توانند اثرهای عوامل تخریبی را در این مناطق کاهش دهند و به تدریج در برنامه ریزی های بلند مدت این ناحیه ها را احیا کنند. این امر باعث می شود، فرایند مهاجرت به بیرون از این شهر و روستا ها کاهش یابد و زمینه های اشتغالزایی فراهم شود.
با وجود اینکه دانشجویان بسیاری در رشته های مرتبط با بیابان در دانشگاه ها تحصیل می کنند و همچنین فرآیندهای بیابان زدایی که از طرف مسوولان انجام می شود؛ چشم انداز پیش روی ایران را چگونه می بینید؟
***احمدی: در بخش آموزش و منابع طبیعی برنامه هایی تدوین شده است. به تازگی در این شاخه ها درباره موضوع های بیابان زدایی تجدید نظر و اصلاح هایی انجام شد. در بخش آموزش، درس های تئوری و عملی مناسبی ارایه شده است. با وجود این اقدام ها اما در بخش اجرا و عملی سازی نظریه های تئوری مانع هایی پیش روی دانشجویان قرار دارد. بنابراین نمی توان آن گونه که باید از دانش فارغ التحصیلان در مهار بیابان زایی استفاده کرد. ضروری است در بخش اجرایی به تدوین برنامه های راهبردی برای رویارویی با بیابان زایی توجه شود. نباید تنها به این پرسش اکتفا کرد که چقدر بیابان های کشور در حال پیشرفت است، بلکه باید راهکارهای اجرایی را در این زمینه بررسی کرد و پرسید تا کنون چقدر توانسته ایم از گسترش بیابان ها جلوگیری کنیم. امروز در تمام سطح کشور پدیده بیابان زایی در جریان است. این پدیده در ناحیه های جنگلی و مراتع نیز وجود دارد. زمانی که انسان ها به تخریب جنگل می پردازند و به جای آن ها ساختمان های بلند احداث می کنند، ناخواسته به پدیده بیابان زایی دامن می زنند. در این پهنه های طبیعی با سیلاب هایی که جریان می یابد، خاک حاصلخیز شسته شده و زمین خشک و غیر قابل کشت را برجای می گذارد. این همان بیابان زایی است.
نباید تلاش برای بیابان زدایی را تنها به بیابان های کشور منحصر کرد زیرا امروز همه اکوسیستم ها در حال تخریب و تبدیل به بیابان هستند که باید چاره اندیشی های لازم در این زمینه انجام شود.
نظر شما